روایت حماسه خونین دانش آموزان همدان در سال 1357
در سال های انقلاب، مردم مجاهد همدان همراه با دیگر استان ها در فعالیت های مبارزاتی شرکت داشته و در این راه شهیدان بسیاری تقدیم اسلام و انقلاب کردند. حماسه خونین 30 مهر سال 1357 نقطه عطفی در تاریخ مبارزات مردم همدان بود و با توجه به حضور گسترده دانش آموزان و دانشجویان در این حماسه، به عنوان خیزش دانش آموزی از آن یاد می شود. حماسه ای که تا اواخر آبان ماه همان سال ادامه داشت و شهرستان همدان و دیگر شهرستان های تابعه استان، درگیر تظاهرات و ضد و خورد با نیروهای سرکوبگر رژیم طاغوت بودند. همزمان با سالگرد این حادثه بزرگ نوید شاهد همدان مصاحبه ای با ابوالفتح مومن پژوهشگر دوران انقلاب و دفاع مقدس و نویسنده کتاب های "انقلاب اسلامی در همدان" و کتاب "خیزش دانش آموزان همدان در 30 مهر سال 1357" انجام داده است که در آن به ابعاد قابل توجه این رویداد می پردازیم.
نوید شاهد: دانش آموزان و فرهنگیان استان همدان در مبارزات انقلابی چه نقشی داشتند و چرا از واقعه 30 مهر سال 1357 به عنوان خیزش دانش آموزان و دانشجویان یاد می شود؟
پیروزی انقلاب اسلامی حاصل چندین دهه مبارزه روحانیون، مردم، فرهنگیان، دانشگاهیان و دانش آموزان بود که هر یک از این اقشار به نوبه خود سهم بسزایی داشتند. در این میان دانش آموزان، دانشجویان و دانشگاهیان نیز نقش مؤثری داشته و با حضور فعال در تمام صحنه های مبارزه علیه رژیم پهلوی یکی از نیروهای شاخص در توزیع اعلامیه، شعار نویسی و بر پا کردن تظاهرات بودند.
دانشگاهیان و فرهنگیان همدان نیز در این مبارزات سهیم بودند، از جمله می توان به مبارزات دکتر عزت الله رادمنش، دکتر سید کاظم اکرمی، حسن مشتاقی، علی آقا محمدی، محمود آزادیان و محمد صالح مدرسه ای اشاره کرد. از دانش آموزانی که در این راه مبارزه کردند و توسط ساواک به شهادت رسیدند باید از جلال سنایی، اکبر غیاثوند حاجی آبادی، علیرضا لاجینی و از دانشجویان سید رضا دیباج، مصطفی بهرامی و محمد حسن حقگویان یاد کرد.
با شروع سال تحصیلی در مهر ماه ۱۳۵۷ سیر مبارزاتی دانش آموزان و دانشجویان وارد مرحله جدیدی شد و رژیم را دچار سردرگمی کرد. یکی از درگیری های گسترده، راهپیمایی سی ام مهر ماه دانشجویان و دانش آموزان همدان بود که سازماندهی این تظاهرات در مدارس سطح شهر و مدرسه جامع دانشگاه بوعلی سینای همدان انجام می شد و موج اول آن تا نیمه آبان ماه ادامه داشت و به سایر شهرستان های استان نیز کشیده شد.
نوید شاهد: دلیل وقوع حادثه 30 مهر چه بود؟
دو عامل باعث این تظاهرات گسترده شد؛ علت اول شایع شدن رفتار غیر انسانی و منافی عفت یکی از ماموران شهربانی همدان به نام سرگرد حسین هاشمی با یک دانش آموز دختر بود که در طی تظاهرات روزهای قبل، توسط مامورین بازداشت شده بود. این شایعه از این قرار بود که دختر مذکور پس از آزادی از بازداشت، به دلیل رفتار غیر انسانی مامور مزبور، خودکشی کرده است. به همین دلیل دانش آموزان و دانشجویان خشمگین تر از گذشته علیه رژیم، تظاهرات کردند. عامل دیگری که باعث حرکت توفنده آنان شد، آتش سوزی در مسجد جامع کرمان بود.
نوید شاهد: چگونگی وقوع حادثه را شرح دهید و ابعاد آن را توصیف کنید.
در روز سی ام مهر ماه، دانش آموزان دبیرستان دخترانه آذر هنگام خروج از دبیرستان به سر دادن شعار علیه رژیم پرداختند. روزنامه آیندگان در این باره نوشت؛ «همدان دیروز روز پر آشوبی را گذراند و تظاهرات خشونت بار دانش آموزان دبیرستان های این شهر به سرعت گسترش یافت و با تیراندازی ماموران سه نفر شهید و بیش از بیست نفر مجروح شدند. در پی تظاهراتی که در دبیرستان دخترانه پروین اعتصامی به عنوان اعتراض به آتش زدن کتابخانه مسجد جامع کرمان برپا شده بود، برخوردی میان ماموران انتظامی و تظاهر کنندگان در گرفت که به خیابان های شهر کشیده شد، به دنبال آن دانش آموزان دبیرستان های پسرانه پهلوی و ابن سینا در خیابان خواجه نصیرالدین اجتماع کردند و علیه رژیم شعارهایی سر دادند و سپس به سوی میدان مرکزی شهر سرازیر شدند و در مسیر حرکت خود سینماها و چند بانک را به آتش کشیدند.
در خیابان شورین (شهدای فعلی) تعداد زیادی از مردم به تظاهرکنندگان پیوستند و به گفته شاهدان عینی شمار آنها به ده تا پانزده هزار نفر رسید، در این هنگام افراد انتظامی که در پشت بام هتل کاخ و بانک ملی موضع گرفته بودند، به سمت آنها شلیک کردند و آنها را متفرق کردند.
در این درگیری خونین سه نفر کشته و بیش از بیست نفر مجروح شدند. کشته شدگان؛ باقر مصفا، نصرت الله داوری و یک نفر دیگر بودند که بیمارستان اکباتان همدان جواز دفن آنها را صادر کرده است. همچنین در بیمارستان های بوعلی سه نفر، شیر و خورشید یک نفر و اكباتان سیزده نفر تحت عمل جراحی قرار گرفتند که حال برخی از آنها بسیار وخیم است. از کشته شدگان احتمالی و مجروحانی که به بیمارستان ارتش برده شده اند، اطلاعی در دست نیست.
روزنامه ی مذکور در ادامه نوشت: موج اعتصاب و نا آرامی در دبیرستان های همدان به اوج رسید و دانش آموزان کلاسها را با اعتراض تعطیل کردند و سپس با برپایی تظاهرات به خیابانها ریختند، تظاهرات دانش آموزان دبیرستان علوی به حدی بود که مسؤولان این آموزشگاه اقدام به تعطیلی دبیرستان کردند و سپس دانش آموزان در حالی که شعار می دادند، مسیر خود را تا مسجد جامع ادامه دادند، نا آرامی فوق العاده دبیرستان ابن سینا، رئیس این دبیرستان آقای دانشگر را وادار به استعفاء کرد.
علاوه بر دبیرستانهای مذکور هنرجویان هنرستان صنعتی سپهبد زاهدی (دیباج فعلی) دست به تظاهرات گسترده ای زدند، که منجر به درگیری با مامورین شد که گروهی مجروح شدند، تظاهر کنندگان در خیابانهای سپهبد زاهدی، امامزاده عبدالله و باباطاهر به حرکت خود ادامه دادند، که مجددا در خیابان باباطاهر با مامورین شهربانی درگیر شدند که پلیس از گاز اشک آور استفاده کرد و با شلیک گلوله راه آنان را سد نمود.
تظاهرات فرهنگیان، دانشگاهیان و مردم همدان در روز سی ام مهر ماه بی سابقه بود که شهدا و مجروحین زیادی را در پی داشت، شهدا عبارت بودند از؛ یک نفت فروش، یک دارو فروش، یک خراز و یک کماج فروش البته در این درگیری ها یک پلیس کشته و چهار پلیس دیگر مجروح شدند.
در این تظاهرات که تا ساعت ۲ بعد از ظهر صدای شلیک گلوله از گوشه و کنار شهر به گوش می رسید، عده ای از حوزه علمیه آقای آخوند بین تظاهرکنندگان مواد آتش زا توزیع می کردند و گروهی از تظاهر کنندگان که در پشت بام ها کمین کرده بودند به سوی مامورین پلیس شیشه های بنزین و آجر پرتاب می کردند.
خیابان شورین (شهدای فعلی) نیز مرکز تظاهرات خونین همدان بود. بعدازظهر همین روز مجروحین به بیمارستانهای همدان منتقل شدند و مردم برای اهداء خون به مجروحین جلوی بیمارستانهای مذکور صف کشیدند. روزنامه ی کیهان در این باره نوشت: «بعد از ظهر امروز (سی ام مهر) با انتقال مجروحین و شهدا به بیمارستانها، خانواده های مجروحین و مقتولین در مقابل این بیمارستانها اجتماع کرده و مانع دخالت مامورین در امور بیمارستانها شدند. در مقابل در ورودی بیمارستان های بوعلی، اکباتان و پهلوی صف های طویلی تشکیل شده بود که از کودک ۸ ساله تا پیرمرد ۸۰ ساله در آن دیده می شدند. این صف ها برای اهدای خون و نجات جان مجروحان تشکیل شده بود.
ساعت ۹ شب حدود یک هزار نفر از بستگان مقتولان و مجروحان در محوطه بیمارستان اکباتان اجتماع کردند و از مسئولان خواستند پلیس در کار مجروحان که در اطاق عمل یا بخشهای عادی بستری هستند، دخالتی نکنند. دکتر ریاحی، رئیس بیمارستان به آنان قول داد که پلیس در داخل بیمارستان هیچ دخالتی نکند.
همچنین رئیس بیمارستان موافقت کرد که قبل از طلوع آفتاب اجساد قربانیان تظاهرات در اختیار بستگان آنها قرار گیرد. عده زیادی از مجروحان از ترس اینکه به دست پلیس بیفتند، به بیمارستانها مراجعه نکردند و در خانه های خود بستری شدند.
در جریان این تظاهرات طلاب مدرسه ی آخوند و روحانیون نیز فعال بودند. به همین خاطر یکی از روحانیون بنام میرزا بشیر عظیمی از ناحیه پا هدف گلوله قرار گرفت و مجروح شد.
نوید شاهد: در مورد تشییع پیکر شهدای واقعه بیشتر توضیح دهید.
به دنبال تظاهرات گسترده سی ام مهر ماه، در ساعت ۱۷ همان روز شورای تامین استان همدان تشکیل و قرار شد تیپ زرهی، نیروهای بیشتری را در اختیار شهربانی محل قرار دهد. مسوولین شهر میدانستند که در مراسم تشییع جنازه شهدا تظاهرات عظیمی علیه رژیم برپا خواهد شد، لذا مامورین انتظامی سعی کردند که پیکر شهدا را بدون اطلاع خانواده های آنان دفن کنند تا مشکلی به وجود نیاید به همین دلیل در اول آبان ماه ۱۳۵۷ گروهی از ماموران انتظامی به بیمارستان اکباتان رفتند و جسد مردی که در تظاهرات سی مهر ماه، شهید شده بود، بدون آنکه جواز دفن داشته باشد، از پزشکان و پرستاران به زور گرفته و با خود بردند. موضوع توسط کارکنان بیمارستان و بستگان مقتول به دادستان همدان گزارش شد. دادستان نیز طی نامه ای به مسئولان گورستان «باغ بهشت» نوشت: از دفن جسد بدون جواز خودداری نمایید.
مسئولان مذکور از پذیرفتن نامه دادستان سرباز زدند و در عین حال یادآوری کردند که از دفن جسد بدون جواز نیز خودداری می کنند. این موضوع دامنه بیشتری پیدا کرد و ابعاد تازه ای یافت تا جایی که استاندار همدان برای ختم ماجرا به پزشک قانونی دستور داد که جواز دفن بنام مقتول صادر شود، اما پزشک قانونی اعلام کرد، برای صدور جواز، باید جسد را معاینه کنیم و به علاوه این موضوع در صلاحیت دادسرا است و بازپرس تحقیق باید در این زمینه دستور دهد.
استاندار طی تماسی با بازپرس اظهار داشت؛ بخاطر همکاری با مقامات انتظامی باید برای این جسد جواز دفن صادر کنید، ولی بازپرس درخواست وی را رد کرد و اعلام نمود: «من کاری به همکاری با مقامات ندارم و وظیفه قانونی خود را انجام می دهم.» از طرف دیگر دادستان بازپرس تحقیق، دکتر افتخاری رئیس بیمارستان اکباتان را برای پاسخگویی در زمینه تسليم جسد به مامورین احضار کرد، که دکتر افتخاری در جواب اظهار داشت: «ما نمی توانستیم مقاومت کنیم.» بدین ترتیب مقامات سیاسی و قضایی همدان نتوانستند از اقدامات خشونت بار مامورین انتظامی جلوگیری کنند.
صبح روز اول آبان پیکر شهدا در میان تدابیر شدید امنیتی به باغ بهشت جهت دفن منتقل شدند. در این روز تمام مدارس و مراکز آموزش عالی و بازار به عنوان اعتراض به وقایع دیروز تعطیل شد و از سوی دیگر شهر بطور کامل در کنترل نیروهای زرهی و خودروهای ارتش بود، در همین روز اسامی شش نفر از شهدایی که تا آن لحظه اعلام نشده بود، اعلام شد و تعداد مجروحین نیز ۲۸ نفر اعلام شد در حالی که از تعداد و سرنوشت دستگیر شدگان اطلاعی در دست نبود.
صبح همان روز چندین هزار نفر از مردم، روحانیون، دانشگاهیان و فرهنگیان به منظور تشییع جنازه شهدا عازم باغ بهشت شدند. پس از برگزاری مراسم مذکور جمعیتی که در باغ بهشت اجتماع کرده بودند، بازگشته و در دادسرای همدان متحصن شده و خواستار معرفی و تعقیب مسببان کشتار اخیر و آزادی دستگیر شدگان شدند. صفی خانی دادستان همدان در اجتماع آنان حاضر شد و اظهار داشت: «نامه ی شدیداللحنی به رئیس شهربانی نوشته ام که ظرف ده روز تمام عاملان و مسببان کشتار را معرفی کند و چنانچه در این زمینه کوتاهی نماید، مسلما تحت تعقیب قرار خواهد گرفت.
در این هنگام آیت الله محمد تقی عالمی دامغانی از دادستان خواست تا اجساد کشته شدگان و نیز گروهی از مجروحان حادثه اخیر که به نقطه نامعلومی منتقل شده اند به صاحبان و بستگان آنها تحویل داده شود. دادستان در پاسخ اعلام داشت نام بستگان این قبیل افراد و آنهایی که عزیزانی را از دست داده اند یا کسانی از آنها مجروح شده اند بدون واهمه از کسی، جریان واقعه را به دادستان بنویسند و مطمئن باشند در صورت ابراز این جریان، اجساد افراد مورد نظر و مجروحین تحویل آنان خواهد شد.
در همین روز جمعیت مذکور در میدان پهلوی اجتماع کردند و حجت الاسلام عباس عالمی، امام جماعت مسجد میرزا داوود، که از روحانیون فعال عليه رژیم بود، رهبری جمعیت را به عهده گرفت و با بلندگوی دستی برای مردم سخنرانی و اعلام داشت که رهبر ما امام خمینی است و میدان پهلوی باید به نام ایشان نامگذاری شود. پس از تشییع جنازه شهدا، بعدازظهر دوم آبان مجلس یاد بودی به همین مناسبت در مسجد جامع همدان برگزار شد، اما پیش از برگزاری مجلس صبح همین روز تظاهرات آرامی صورت گرفت که بدنبال آن روحانیون و مردم مجددا در دادسرای شهر همدان اجتماع کردند. دادستان همدان در این اجتماع ده هزار نفری مردم حاضر شد و خطاب به آنها گفت: من تمام کارهای قضایی را رها کرده و دنبال شکایت اخیر درباره تظاهرات خونین همدان هستم. با کوششی که به عمل آمد هیجده نفر از دستگیرشدگان آزاد شدند و تظاهرات آرام را نباید با گلوله به مردم پاسخ داد. من به عنوان دادستان همدان از این موضوع متاسفم، شهربانی باید ضابط دادسرای همدان باشد ولی باید گفت که شهربانی همدان هیچگونه کمکی به ما نکرده است.
مجلس ترحیم در ساعت 13 و 45 دقیقه با حضور گسترده اقشار مختلف مردم و روحانیون در مسجد جامع برگزار شد و روحانیون در این مراسم برای حاضرین سخنرانی کرده و آنان را به پایداری و مبارزه فراخواندند. بعد از این واقعه؛ تظاهرات مردم، فرهنگیان و دانشگاهیان دامنه شدیدتری پیدا کرد و روزی نبود که آنان به اماکن نظامی و انتظامی حمله نکرده و با مامورین درگیر نشوند.
نوید شاهد: کدام جریان ها و چه شخصیت هایی از تظاهرات خونین همدان حمایت کردند؟
تظاهرات دانشجویان و دانش آموزان به همراه مردم علیه رژیم در سی ام مهر ماه که حمله مامورین رژیم به آنان را بدنبال داشت باعث واکنش مجامع و گروههای مختلف کشور شد و آنان به حمایت گسترده از دانشجویان، دانش آموزان و مردم همدان پرداختند.
**حمایت دانشگاهیان و دانشجویان**
دانشجویان دانشگاه بوعلی سینای همدان از همان آغاز مهر و دایر شدن کلاسهای دانشگاهی همراه و همگام با سایر مردم و فرهنگیان علیه رژیم به فعالیت پرداختند و در تمام صحنه ها حاضر بودند. آنان در ۱۱ مهر ماه با صدور اعلامیه ای به انتخاب فرهاد ریاحی، رئیس دانشگاه بوعلی، محمد فضائلی و محسن امینی به عنوان نمایندگان دانشگاه بوعلی سینا و اعزام آنها به تهران جهت مذاکره راجع به لایحه دانشگاهها اعتراض کرده و خواستار لغو نمایندگی آنان شدند. دانشگاهیان پس از چندی در سومین اعلامیه ی خود خواسته هایشان را چنین اعلام داشتند: اجرای کامل اصول دموکراسی از جمله مشارکت کامل دانشگاهیان در امور مربوط به خود.
قطع دخالت مقامات به اصطلاح ذیصلاح و غیر دانشگاهی بالاخص دفتر حفاظت وزارت علوم و آموزش عالی در تمام امور دانشگاهیان. برگزاری دوره فوق لیسانس مدرسی علوم اجتماعی. بازگشت یحیی مهاجر کارشناس آموزشی و پژوهشی مجتمع علوم آموزشی. بازگشت دکتر داریوش نویدی مدرس علوم اجتماعی دانشگاه بوعلی. پایان دادن به مساله عدم صلاحیت امنیتی دکتر بیژن سرشکی مدرس معماری و شهرسازی مجتمع علوم محیط زیست منابع طبیعی. قطع دخالت های مقامات خارج از دانشگاه در تعیین سرنوشت شغلی کارکنانی نظیر مهندس مظفر شریفی و سهیلا واقفی.
دانشگاهیان همدان اعلام کردند که تا تحقق کامل و بدون قید و شرط خواستهایشان به اعتصاب ادامه خواهند داد.
به دنبال وقایع سی ام مهر همدان و قتل عام تظاهر کنندگان توسط نظامیان، دانشگاهیان و دانشجویان بوعلی سینا که خود در بطن واقعه حضور داشتند، در اعتراض به این کشتار و برقراری حکومت نظامی در همدان، دست به اعتصاب غذا زدند. از طرف دیگر دانشجویان مدرسه عالی بهداشت همدان که از هشتم مهر ماه دست به اعتصاب زده بودند به این اعتصاب پیوسته و خواستار آزادی زندانیان سیاسی و مجازات مسببین حوادث اخیر کشور از جمله هفده شهریور تهران، سینما رکس آبادان، کشتار همدان و کرمان شدند و اعلام کردند تا تحقق خواستهایشان از حضور در کلاس خودداری خواهند کرد. دانشجویان دانشگاه بوعلی در حالی که دست به اعتصاب غذا زده بودند، در روز اول آبان خواستهای خود را به این شرح اعلام داشتند: عزل استاندار و رئیس شهربانی همدان و محاکمه و مجازات آنان در دادگاه عمومی زیر نظر نمایندگان کانون وکلا. تعیین و مجازات فوری عاملین جنایات سی مهر همدان در دادگاه عمومی زیر نظر نمایندگان کانون وکلا. رفع فوری اشغال نظامی شهر همدان و دادن تضمین در مورد عدم تكرار آن در آینده. آزادی فوری و بدون قید و شرط تمام دستگیر شدگان وقایع اخیر همدان. مجازات فوری مرتکبین هتک ناموس به عنف یکی از دختران دانش آموز در شهربانی همدان که منجر به خودکشی او شده است. تحویل بدون قید و شرط زخمی هایی که در بیمارستانهای ارتش بستری هستند. تحویل بدون قید و شرط جنازه های شهدای سی مهر ماه و عدم ممانعت ماموران از اجرای مراسم تدفین و عزاداری.
این قطعنامه در اجتماع حدود شش هزار نفری از اعتصابیون دانشگاه بوعلی سینا، بازاریان، معلمان و دانشجویان قرائت و به تصویب رسید. در همین زمان کارکنان دانشگاه بوعلی اعلام کردند به عنوان اعتراض به کشتارهای اخیر و همدردی با بازماندگان شهدا دست از کار خواهند کشید. آنها از بستگان زخمی شدگان خواستند که در صورت نیاز به هرگونه کمک به دبیرخانه دانشگاه مراجعه کنند. دانشگاهیان و دانشجویان دانشگاه بوعلی سینا، در ششم آبان با نثار گل به مزار شهدای سی مهر و برگزاری مراسم شب هفت این شهدا، به تحصن خود پایان دادند. یکی از اساتید در این باره اعلام داشت: «خاتمه تحصن به معنای پایان مبارزه دانشگاهیان و دانشجویان نیست، این هفته همبستگی ملی است که توسط سازمان ملی دانشگاهیان اعلام شده، لذا برای اینکه دست ما برای مبارزه باز تر شود و حالت تشکیلاتی دادن به این هفته، تحصن خود را شکستیم.».
بدین ترتیب دانشگاهیان و دانشجویان یکبار دیگر بر تداوم مبارزه و همراهی و همگامی با مردم انقلابی تاکید ورزیدند.
**حمایت معلمان و فرهنگیان همدان**
معلمان و فرهنگیان همدان که خود از مروجین انقلاب و تشویق کننده دانش آموزان در اعتصاب و تظاهرات خیابانی بودند، در تظاهرات گسترده سی مهر ماه از نیروهای فعال محسوب می شدند. آنان در کلاسهای درس با شرح حقایق جامعه برای دانش آموزان نقش زیادی را در رشد آگاهی و بیداری آنها داشتند چنانکه دبیری بنام تقی نژاد در کلاس درس ضمن بیان فقر فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه، ادعای پیشرفت از سوی سران رژیم را به باد مضحکه می گرفت و در هر کلاس و محفلی بر آگاهی دانش آموزان از اوضاع کشور اهتمام داشت.
در دوم آبان آموزگاران و فرهنگیان شهرستان همدان در محوطه ی آموزش و پرورش این شهرستان تجمع کرده و به تظاهرات و سخنرانی علیه رژیم پرداختند. قطعنامه ای به شرح ذیل صادر و تصویب کردند:
بسم الله الرحمن الرحيم، الا أن حزب الله هم الغالبون» ما فرهنگیان همدان از روز دوم آبان ماه در اداره آموزش و پرورش همدان گرد آمده تا ضمن اعلام پیوستگی به عزای عمومی به جهت کشتار فجیع و بی رحمانه مردم همدان به دست عمال رژیم در روز سی ام مهر ماه اعتراض و انزجار شدید خود را نسبت به اعمال وحشیانه پلیس و کشتار مردم بیگناه ابراز داشته و با اعلام پشتیبانی کامل از روحانیون، قطعنامه دانشگاهیان دانشگاه بوعلی سینا همدان و تحصن قضات و وکلای محترم همدان و اعتصاب بازاریان محترم، خواسته های خود را به صورت این قطعنامه اعلام می داریم و به عنوان اعتراض به مدت ۴۸ ساعت در اداره آموزش و پرورش همدان به اعتصاب غذا دست میزنیم.
محاکمه و مجازات و عزل استاندار و رئیس شهربانی همدان و سروان هاشمی، ستوده و سر پاسبان فعلی و سایر مسببین تجاوز به ناموس مردم و عاملین فجایع اخیر همدان، بوسیله کانون وکلا. خارج ساختن قوای نظامی از شهر همدان که عملا وضعیت حکومت نظامی را نشان میدهد. عزل و محاکمه و مجازات کلیه مسببین حمله به اداره آموزش و پرورش اسد آباد که با پشتیبانی گروهان ژاندارمری اسدآباد صورت گرفته و قصد داشتند کارمندان را به اجبار وادار به پشتیبانی از دستگاه حاکمه نمایند. آزاد شدن کلیه دستگیرشدگان استان همدان. تحویل جنازه شهدا به خانواده های داغدیده آنها و ارائه آمار کلی کشته شدگان و مجروحین وقایع اخیر و انتقال آنها از بیمارستان ارتش به بیمارستان عمومی همدان.
**حمایت وکلا، دادستان همدان و حقوقدانان همدان**
وکلای دادگستری همدان همچون دیگر اقشار و اصناف شهر همدان از دانش آموزان و دانشجویان و تظاهرات سی ام مهر ماه حمایت کرده و خواهان مجازات عاملان کشتار مردم در این روز شدند. آنان به همین منظور در روز اول آبان از ساعت ۹ صبح در دادسرای همدان تحصن کرده و دست به اعتصاب غذا زدند و اعلام کردند تا زمانی که به خواسته های آنان عمل نشود، دست از اعتصاب غذا نخواهند کشید. آنها با صدور یک قطعنامه ی چهار ماده ای خواستار مجازات عاملین کشتار مردم، خروج خودروهای نظامی و تانک ها از شهر و جلوگیری از ورود ماموران شهربانی به مدارس و مؤسسات آموزشی شدند.
سخنگوی وکلای مذکور اعلام نمود؛ بدون آنکه در شهر همدان حکومت نظامی شده باشد، شهر چهره حکومت نظامی گرفته و حضور نیروهای مسلح مردم این شهر را پیش از پیش عصبانی می کند و سبب تحریک آنها می شود. وکلای همدان در حالی که تحصن اختیار کرده بودند، شکوائیه ای راجع به وقایع سی مهر همدان تنظیم نمودند که توسط یکی از وکلا قرائت شد: به طوریکه کراراً و مخصوصا دیروز از ساعت ۹ صبح به بعد مشاهده فرموده اید چندی است که اهالی همدان در اثر اعمال خلاف قانون و تیراندازی های ماموران به اصطلاح انتظامی و شهربانی همدان، از نعمت آزادی و صیانتی که به موجب قانون اساسی باید داشته باشند و حتی از نعمتی که وحوش و حیوانات طبیعتا دارند محروم مانده و جان عده ای در معرض تیراندازی های ماموران به ویژه سروان حسین هاشمی قرار گرفته و در مقابل تیرهای جانسوز ماموران مزبور به وسیله مسلسل های سبک و سنگین و سلاح های کمری و دستی و حتی چوب و باتوم مردم بدبخت و بی پناه این شهرستان جان خود را از دست داده اند و می دهند و این سبکسری و تجاوز به جان و ناموس، فرزندان معصوم اهالی را هم در داخل مدارس و دبیرستانها در بر گرفته و همچنین دو سه روز قبل که ناموس یکی دو نفر از دانش آموزان دبیرستان پروین اعتصامی مورد تجاوز و شاید هم به قرار مسموع منتهی به مرگ یکی از آنان به نام اردکانی شده است. بالاخره دیروز در ساعت ۹ صبح به بعد ماموران با تهیه قبلی و سنگربندی در بالای بامهای هتل کاخ و خیابان شورین، حتی به کسبه و پیشه ورانی که در آن خیابان مشغول کسب بودند تیراندازی کرده و ضمن کشتار جمعی از اطفال و زنان بیگناه، بیش از ۵۰ نفر بنا بر خبرهای مسموع کشته شده اند منجمله؛ نصرت داوری نفت فروش، کوتاه قد، که مشغول بستن دکان خود بوده هدف تیرهای مسلسل ماموران قرار گرفته و در دم جان خود را از دست داده و متجاوز از ۲۰۰ نفر زخمی شده اند، در حالی که ماموران جنازه اکثر کشته شدگان را برده و معلوم نیست با اجساد بدبختان چه کار کرده اند. عملیات ترور و وحشت آنان بعد از ظهر متوجه میدان و سایر نقاط شهر و بالاخره خیابان بوعلی در ساعت 16 و 30 دقیقه شد و در نقاط مزبور هم قربانی های زیادی داده که نبودن امنیت برای مردم مانع از بدست آوردن اطلاعاتی راجع به کشته گان و مجروحین شده است. در عصری که قانون آزادی بشر در اقصی نقاط دنیا سایه افکنده، در قلب شهرستان همدان روز روشن برخورد با این صحنه ها سخت غیر قابل تحمل و موجب شد که بندگان به مقتضای شغلی خود و به اقتضای همبستگی با عامه با قلبی شکسته به دادسرای شهرستان همدان که مرجع تظلمات و مأمن مردم است متحصن شده و ضمن اعلام جرم دایر به این آدمکشی دسته جمعی و هتک ناموس به وسیله ی ماموران انتظامی و شکستن حریم امنیت عمومی مخصوصا به دست سروان هاشمی، تمنای رسیدگی و تعقیب موضوع را داریم و تا زمانی که رفع ناامنی نشود در تحصن خواهیم بود. در پایان تا آنجایی که توانسته ایم هویت بعضی مقتولان را به دست آورده و شرح پیوست معرفی می کنیم و اضافه میدارد دیشب ساعت ۳ بعد از نیمه شب ماموران به زور اجساد دوازده تن از مقتولان که در بیمارستان اکباتان بوده برده اند و علاوه بر این چهار تن از مقتولان دیگر را در شهرستان بهار همدان دفن کرده اند که با رسیدگی، حقیقت روشن خواهد شد.
پس از قرائت شکوائیه مذکور، بانویی از اعضای انجمن خانه و دبیرستان پروین اعتصامی متن شکوائیه ای را که خطاب به دادستان، استاندار، سندیکای وکلا، کمیته ایرانی دفاع از حقوق بشر و کمیته جمعیت حقوق دانان بود قرائت کرد.
صفی خانی دادستان همدان بدنبال شکوائیه های متعدد و اعتصاب غذای وکلا، روحانیون و طبقات مختلف مردم، طی نامه ای به رئیس شهربانی همدان نوشت: ریاست شهربانی همدان. طبق شکایاتی که مردم به دستگاه عدالت تقدیم داشته اند شما در تاریخ 30 مهر 1357 به روی عده ای از محصلین و مردم بیگناه که تظاهرات ساده ای را در خیابانها برپا کرده بودند، آتش گشوده و در نتیجه سه نفر کاسب عادی که نه جزو تظاهر کنندگان بودند و نه وضع آنها ایجاب می نمود که شرکتی در این موضوع داشته باشند، هدف گلوله مامورین قرار گرفته و جان خود را از دست داده اند و عده ای فرزند خرد و کلان بدون سرپرست از خود بجا گذاشته اند. از طرفی تعدادی از محصلین زیر هیجده سال نیز که به ضرب گلوله و باتوم مجروح و مضروب گردیده اند در بیمارستانها در حال مرگ به سر می برند. آقای رئیس شهربانی در کجای قرآن و در کدام جامعه غیر متمدن سزای تظاهرات و اجتماعات ساده خیابانی پاسخش گلوله و به قتل رساندن مردم است؟ لذا من به عنوان دادستان به شما اعلام میدارم از این تاریخ تا مدت ده روز کلیه مسوولین قتل سه نفر بیگناه و عده ای مجروحین و مضروبین را معرفی کنید در غیر این صورت مسئول همه این وقایع شما خواهید بود. با توجه به اینکه به عنوان ضابط دادگستری موظف بوده اید جریان قتل سه نفری که مقتول شده اند به دادسرا اعلام دارید، از چنین عملی خودداری نموده اید، به عنوان اختفا جرم قابل تعقیب خواهید بود. از این لحظه به بعد هرگونه وقایعی نظیر موارد فوق در شهرستان همدان رخ دهد، مسئوول مستقیم آن شما خواهید بود ولاغير.
در ادامه حمایت ها، هیات اجرائی جمعیت حقوق دانان ایران با تلگرافی به صفی خانی دادستان همدان از تحصن وکلای همدان حمایت کردند: جناب آقای صفی خانی دادستان محترم همدان. جمعیت حقوقدانان ایران ضمن اعلام همبستگی و تایید تحصن وکلای دادگستری آزاده همدان که خواستار معرفی و مجازات کلیدی مسببین و عاملین کشتارهای قبلی و فاجعه سی ام مهر ماه این شهر می باشند و با اعلام تسلیت به مردم مجاهد و قهرمان همدان تعقیب و مجازات فوری کلیه عوامل کشتار و ضرب و جرح مردم را درخواست می نماید.
در پی تحصن مذکور و برحسب درخواست فرخ دفتری وکیل دادگستری همدان دو نفر از اعضای جمعیت حقوق دانان ایران، علی نقی حکمی و رضا زواره ای برای تحقیق درباره حوادث همدان به این شهر اعزام شدند.
**حمایت مراجع و روحانیون از مردم مجاهد همدان و اعلام 3 روز عزای عمومی**
روحانیون همدان که همیشه نقش مؤثری در هدایت و رهبری مردم داشتند، در قیام سی ام مهر، خود نیز از نیروهای فعال در صحنه بودند و پس از واقعه ی خونین سی مهر با صدور اعلامیه ای ضمن محکوم کردن حملات مامورین شهربانی به دانشجویان، دانش آموزان و مردم همدان، سه روز عزای عمومی اعلام کردند.
متن اعلامیه بدین شرح بود: اهالی محترم، اصناف، فرهنگیان همدان، همانطور که مستحضر هستید در اثر یورش پلیس به مدارس، مخصوصا دبیرستان دخترانه ی پروین اعتصامی و کشتار و مجروح کردن گروهی از افراد بی پناه در خیابان شورین و دیگر خیابانها، روحانیت همدان اعلام میدارد که مسلمانان، روزهای دوشنبه، سه شنبه و چهارشنبه را به عنوان اعتراض و اعلام عزای عمومی مشاغل خود را تعطیل نمایند و این اعمال وقیحانه و دور از انسانیت را محکوم نمایند. محرمعلی دامغانی، سید رضا فاضلیان، محمد تقی عالمی دامغانی، سید فاضل حسنی، غلامحسن بهرامی، محمد رسول رسولی و علی حبیبی.
جامعه ی روحانیت همدان در روز سیزده آبان اعلامیه ای مفصل راجع به حوادث سی مهر ماه این شهر و وقایع بعدی صادر نمود: بسمه عز شانه ان الله عزيز ذو انتقام» جامعه ی روحانیت همدان جهت آگاهی بیشتر ملت شریف ایران خاصه مردم متدین همدان ضمن ابراز تأثر از وقایع اسفبار همدان و اظهار تشکر از همبستگی کلیه طبقات مردم، مبادرت به صدور اعلامیه ی زیر می نماید: روز یکشنبه ۳۰ مهر ماه ۱۳۵۷ دانش آموزان دبیرستانهای همدان و دیگر مردم، تظاهرات آرامی به عنوان اعتراض به حمله ی اهانت آمیز پلیس به دختران دبیرستانی بر پا کردند که با مداخله مسلحانه غیر قانونی قوای انتظامی عده بسیاری کشته و مجروح شدند، متعاقبا در روز دوشنبه اول آبان ماه جمعیتی متشکل از همه طبقات مردم جهت اعتراض به اعمال وحشیانه عمال رژیم در مقابل دادسرای همدان اجتماع کردند و با ارائه اسناد و مدارک دادستان همدان؛ شهربانی را مقصر شناخته و علیه آن اعلام جرم نمودند و در روز سه شنبه دوم آبان ماه با شرکت قریب یکصد هزار نفر راهپیمایی آرام و بسیار شکوهمند با شعارها و خواسته های اساسی از محل دادسرا به طرف مرکز شهر برگزار شد و در نتیجه عدم مداخله پلیس هیچگونه حادثه ای رخ نداد و بعد از ظهر همان روز ساعت 14:00 همان جمعیت در مسجد جامع شهر مجلس فاتحه ای جهت تجلیل خاطره شهدای ۳۰ مهرماه بر پا کردند و بر خلاف نوشته روزنامه معلوم الحال رستاخیز در ساعت 16 و 30 دقیقه متفرق نشدند بلکه در ساعت 17 و 30 دقیقه سخنرانی پایان یافت و مردم با تذکر سخنران مذهبی با حفظ آرامش کامل از طرف بازار متفرق شدند و حال آنکه در ساعت 16: 30 دقیقه حریقهایی در شهر ایجاد شده بود. سخن کوتاه آنکه مردم متدین هوشیار باشند که اخیرا حوادثی از این قبیل در کشور بوقوع می پیوندد نظیر سینما رکس آبادان، هجوم به مسجد جامع کرمان، حمله قمه کشها به زوار حضرت عبدالعظیم و بالاخره یورش و غارت منازل فرهنگیان و دکاکین اسدآباد همدان که نشان دهنده نقشه های پلید دشمنان این نهضت مقدس برای لوث کردن آن و ایجاد وحشت بزرگ می باشد. در خاتمه تذکر این نکته لازم است که ملت ایران راه خود را باز یافته و خواسته های مشروعی دارد و به پیروی از مراجع عالیقدر، خاصه حضرت آیت الله خمینی تا حصول کامل این راه ادامه خواهند داد. والسلام.
بدین ترتیب جامعه روحانیت، تلاش رژیم را برای معرفی مردم به عنوان خرابکار و مخرب اماکن عمومی خنثی کرده و باعث تنویر افکار عمومی شدند.
**حمایت آیات عظام از مردم همدان با ارسال تلگراف و صدور بیانیه**
تظاهرات گسترده دانش آموزان، دانشجویان و مردم همدان علیه رژیم و رفتار غیر انسانی مامورین انتظامی با آنان؛ باعث حمایت مراجع و روحانیان مبارز از مردم همدان شد و حضراتی چون گلپایگانی، عبدالله شیرازی، مرعشی نجفی و حجت الاسلام شیخ علی حیدری با انتشار بیانیه و ارسال تلگراف، اعتراض خود را اعلام کردند.
*جناب مستطاب حجت الاسلام آقای شیخ رضا انصاری دامت تاییداته. تلگرام متضمن حمله به مدرسه مبارکه آخوند و قتل و جرح مردم موجب تأثر عمیق گردید. خواهشمند است تسلیت حقیر را به آقایان طلاب محترم و مجروحین و بازماندگان مقتولین ابلاغ فرمایید. از خداوند متعال رفع شر اشرار مسالت می نمایم، گلپایگانی.»
* بسم الله الرحمن الرحيم. جناب مستطاب حجت الاسلام والمسلمین آقای سید موسی خوانساری دامت تاییداته جناب مستطاب حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ علی انصاری دامت تاییداته. ضمن ابلاغ سلام و تحیت، حوادث خونین و وحشیانه همدان موجب تألم و تأثر شدید حقیر و حوزه های علمیه و عموم طبقات گردید. این جنایات به دست عمال ظلمه، روز به روز تکرار می شود و بر سیاهی صفحات زندگیشان می افزاید و ما به شدت آنها را محکوم می نماییم و از خداوند متعال قطع ایادی ظلمه را هر چه زودتر مسالت می نمایم و این فداکاری جوامع روحانیت و مردم مسلمان را در راه دفاع از مقدسات اسلام و حمایت از حقوق ملت رشید ایران تمجید نموده و تقدیر می نمایم و پیروزی و عظمت مسلمانان را در ظل عنایات خاصه حضرت بقیه الله المنتظم (عج) از خداوند متعال مسألت می نمایم. انتظار می رود مراتب تسلیت و تأثر عميق حقیر را به عموم آقایان علما و حوزه علمیه همدان و مردم متدین و داغدیده ابلاغ بفرمایید و السلام علیکم و رحمه الله و بركاته. السيد عبدالله الشيرازي ۲۳ ذیقعده ۱۳۹۸ ق
*بسمه تعالی. از حادثه تأسف آور حمله وحشیانه مامورین دستگاه استبداد، علیه مردم مسلمان دارالمومنین شهرستان همدان که منجر به قتل و ضرب و جرح عده ای از اهالی آن سامان شده است شدیدا متاثر و متأسف هستم. ضمن عرض تسلیت به پیشگاه ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشريف و تقبیح این عمل ننگین، از خداوند متعال دفع شر مسببین این وقایع و جنایات روز افزون را که در آن ملت محروم ما را به قتل رسانیده یا مضروب یا مجروح و یا به زندان می افکنند مسألت می نماید. به محمد و آله الطاهرین. مستدعی است تسلیت حقیر را به بازماندگان مقتولین و عموم طبقات، خاصه آقایان علما و روحانیون محترم ابلاغ و از مجروحین و مصدومین حادثه دلجویی فرمایید، مزید تشکر و دعاگویی جامعه روحانیت خواهد بود. در خاتمه توفیق بیش از پیش آن جناب را در راه پیشرفت اهداف مقدس روحانیت و مردم مسلمان ایران از خداوند سبحان مسألت می نماید. ملتمس دعا والسلام عليكم و رحمه الله البركاته. شهاب الدین حسنی مرعشی نجفی». ۲۰ ذیقعده ۱۳۹۸.
علاوه بر مراجع مذکور؛ آیت الله قمی در مشهد به مناسبت وقایع کرمان و همدان ضمن تعطیل کلاس های درس، مدت سه روز در مشهد مجالس عزاداری برگزار نمود.
*حجت الاسلام شیخ علی حیدری از روحانیون مبارز نهاوند با ارسال تلگرافی به روحانیون همدان ضمن اظهار همدردی، رفتار وقیحانه مامورین شهربانی را محکوم کرد. بسم الله الرحمن الرحیم. فاجعه ی خونین روز یکشنبه همدان به دنبال حوادث گذشته آن شهر و سایر شهرستانها که به دست استبداد سیاه و بخاطر حفظ منابع استعمارگران به وجود آمد خشم و نفرت عموم ملت ایران به ویژه منطقه غرب را برانگیخت. جامعه روحانیت و مردم شهرستان نهاوند به منظور ابراز همدردی و اظهار تنفر از این گونه اعمال وحشیانه همراه با تعطیل سه روزه کلیه دكاكين و مدارس و اعلام عزای عمومی و تشکیل مجلس عزاداری به سوگ نشستند. اما این مصائب بزرگ را به مردم قهرمان همدان بویژه جامعه روحانیت تسلیت می گوییم و بر روان پاک شهیدانی که به فرموده بزرگترین مجاهد زمان و امید ملت ایران زعیم عالیقدر عالم تشیع، حضرت آیت الله العظمی امام خمینی، خون آنها در راهی ریخته می شود که خون انبیاء ریخته شده، درود میفرستیم و از پروردگار نجات ملت مبارز ایران را مسألت داریم. علی حیدری.
به دنبال شکایات متعدد وکلای همدان، دانشگاهیان، فرهنگیان و عموم اقشار جامعه، وزارت کشور هیأتی را برای تحقیق در مورد حوادث سی ام مهر همدان و معرفی مسببین و عاملین قتل عام مردم، به همدان اعزام نمود. این هیات بعد از چند روز تحقیق و صحبت با مردم و مسوولین شهر به تهران برگشت و گزارشی را به وزارت کشور ارائه نمود که علیرغم تمام تبلیغات، نه تنها عاملان کشتار مردم معرفی و مجازات نشدند بلکه آنها به نحوی مورد تشویق قرار گرفتند.
بدین ترتیب قیام سی مهر ماه دانشجویان و دانش آموزان همدان باعث واکنش سریع نیروهای انقلابی شد و آنان را در مبارزه، متحد و مصمم تر نمود. دانش آموزان و دانشجویان در این تظاهرات و تظاهرات دیگر، اماکن نظامی و انتظامی را به منظور صدمه زدن به رژیم مورد حمله قرار دادند، اما هیچگونه تعرضی به اموال مردم نداشتند مگر در مواردی که سهوا بوده یا توسط مامورین برای بدنامی آنان صورت می گرفت.
قیام و خیزش دانش آموزی و دانشجویی مردم همدان که از 30 مهر آغاز شد تا ماه های بعد ادامه داشت و تا بهمن همان سال و پیروزی قطعی انقلاب بزرگ ملت ایران، خون شهیدان این حماسه مسبب برکات بسیار در جریان انقلاب شد.
