آلبوم تصاویر/بمباران مناطق مسکونی ایران در سال های دفاع مقدس به روایت تصویر/قسمت دوم
در حالی‌که ایران برای تعیین سرنوشت جنگ، اجرای عملیات نظامی را دنبال می‌کرد. عراق برای مقابله با این وضع، حمله به جزیره خارک و مناطق غیرنظامی را برنامه‌ریزی کرده بود. در نتیجه، پس از فتح خرمشهر، عراق حمله به شهرها را از سر گرفت و به موازات آن، حمله به خارک را آغاز کرد. حمله عراق به شهرها به‌ویژه حمله موشکی به دزفول و حمله خمپاره‌ای به شهر اهواز و دیگر مناطق مسکونی به صورت متناوب انجام می‌شد، ولی با آغاز عملیات رمضان، حمله به مناطق مسکونی و افراد غیرنظامی به شکل جدید و گسترده‌ای از سرگرفته شد. به عبارتی دیگر، حمله هوایی دشمن که در پی طراحی عملیات سرنوشت‌ساز رمضان و همچنین شکست دشمن در عملیات کربلای یک، دو و سه در تیر و شهریور ماه افزایش یافته بود، ادامه پیدا کرد و همزمان و پس از آن در ماه‌های شهریور، مهر و آبان ماه 1365 مناطق صنعتی،کارگری، اقتصادی و نفتی و نیز شهرها و مناطق مسکونی و مناطق عملیاتی زیر شدیدترین حمله‌های هوایی و بمباران‌ها قرار گرفتند.
عراق از این کار دو هدف را دنبال می‌کرد؛ یکی هدف کوتاه‌‌مدت که جلوگیری از اجرای عملیات سرنوشت‌ساز بود، دیگری هدف بلند مدت که انهدام منابع ارزی و درآمد کشور و همچنین به ستوه آوردن مردم و برانگیختن مخالفت آنان با جنگ و در نتیجه، تسلیم جمهوری اسلامی و پذیرش آتش‌بس به نحوی که مطلوب رژیم عراق باشد، بود.
افزایش حمله هوایی عراق و دسترسی به نقاطی که قبل از این در توان عراق نبود، علاوه بر این که به دلیل واگذاری تجهیزات و هواپیماهای پیشرفته‌ای بود که شوروی و فرانسه در اختیار عراق گذاشته بودند، مرهون همکاری کارشناسان آمریکایی بود.
ایران تا بهمن ماه 1362 از حمله به شهرهای عراق خودداری می‌کرد و جواب حملات ارتش عراق به شهرها را در جبهه‌ها می‌داد. ایران در چند نوبت اعلام کرد حمله به شهرها و روستا و مردم بی‌دفاع خلاف قوانین اسلامی و بین‌المللی است. ولی فرماندهان ارتش عراق کم‌ترین توجهی به هشدار‌های ایران که تمرکز جنگ در جبهه‌ها بود، نکردند و این باور را داشتند که ایران توانایی جنگ شهرها را ندارد.
در 22 بهمن ماه 1362 ارتش عراق با حمله موشکی به شهر قهرمان‌پرور دزفول صدها تن از هموطنان ما را به خاک و خون کشید. فرماندهان ایران به ساکنان هفت شهر عراق اعلام کردند شهرهای خود را خالی کنند و 24 ساعت بعد آتش توپخانه خود را روانه آن شهرها کردند.
صدام که انتظار چنین حمله بزرگی از سوی ایران را نداشت، دستور حمله به شهرهای ایلام، اسلام‌آباد غرب، گیلان‌غرب، مسجد سلیمان، اندیمشک، بهبهان و... را صادر کرد. وقتی فرماندهان ایران این شرایط را دیدند به مردم عراق اعلام کردند فقط شهرهای کربلا، نجف، کاظمین و سامرا امن هستند و از آن‌ها خواستند به شهرهای مذکور پناه ببرند. سربازان عراقی به دستور فرماندهان خود تلاش کردند مانع از خروج مردم از شهرهای غیر امن عراق شوند، ولی موفق نشدند. وقتی صدام مشاهده کرد شهر بصره و سایر شهرهای عراق در آتش قهر رزمندگان اسلام شعله‌ور است، با دروغ و نیرنگ اعلام کرد به خواسته رجوی، سرکرده گروهک منافقین، جنگ شهرها را قطع می‌کند.
بیشترین حملات عراقی‌ها در این مدت به کرمانشاه صورت گرفت. از جمله در حمله روز هفتم آبان ماه 1365 که کرمانشاه و اسلام‌آباد زیر آتش بمب، راکت و مسلسل هواپیماهای دشمن قرار گرفت، 120 شهید و 580 مجروح شدند. همچنین در این مدت تأسیسات نفتی خارک و نقاط مسکونی و صنعتی اصفهان، اراک، تهران، سردشت، خرم‌آباد، تبریز، لرستان، شیراز، آغاجاری، هفت تپه، گیلان‌غرب، آبادان، پتروشیمی بندرامام(ره)، راه‌آهن اندیمشک و سدهای دز و شهید عباس‌پور، مورد حمله‌های شدید هوایی دشمن قرار گرفتند.
دور جدید جنگ شهرها در اسفندماه 1363 آغاز شد؛ ارتش عراق وقتی از جبران شکست‌های خود در جبهه‌ها ناامید شده بود دوباره حمله موشکی و هوایی به شهرها و مناطق مسکونی و غیرنظامی را در دستور کار خود قرار داد. ایران نیز در مقابل اعلام کرد اگر عراق جنگ شهرها را متوقف نکند، بغداد را با موشک مورد حمله قرار خواهد داد. صدام و حامیانش این ادعای ایران را یک بلوف نظامی قلمداد کردند و به حملات کور خود با موشک‌های اهدایی اروپا علیه مردم کوچه و خیابان ادامه دادند. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اعلام کرد با موشک‌های ساخت ایران بغداد را خواهد زد. اولین موشک شلیک شده توسط ایران، بانک هجده طبقه رافدین را در بغداد مورد هدف قرار داد. دومین موشک در باشگاه افسران ارتش عراق در بغداد فرود آمد و حدود دویست نفر از فرماندهان عراقی را به هلاکت رساند. ادامه حملات موشکی ایران به بغداد باعث شد صدام از بغداد فرار کند و به سامرا، یکی از شهرهای امن که از سوی فرماندهان ایرانی اعلام شده بود، پناهنده شود.
عراقی‌ها از این حمله غافلگیر شدند، اما یک مقام بلندپایه عراق در مکالمه تلفنی با یک خبرنگار آمریکایی حمله موشکی ایران به بغداد را تکذیب کرد و گفت: «خرابکاران ایرانی یک بمب در داخل ساختمان بانک کار گذاشته بودند که به ساختمان آسیب رساند، ولی کسی را حتی مجروح نکرد.» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در واشنگتن نیز گفت: ما چنین برداشت می‌کنیم که انفجار بغداد انفجاری داخلی بوده است و نه یک بمباران. مطبوعات کویت نوشتند: پرتاب موشک به بغداد یک ادعاست.
حمله موشکی ایران به شهرهای بغداد، بصره و العماره، هر چند محدود بود، اما موازنه جدیدی را در جنگ شهرها برقرار کرد که عراق آن را پیش‌بینی نمی‌کرد و به نظر می‌رسید ادامه آن وضع با طولانی شدن زمان و افزایش حجم حمله‌های ایران به شهرهای عراق، آن کشور را از حمله به شهرها باز خواهد داشت؛ در غیر این صورت، عراق باید عامل جدیدی در جنگ شهرها وارد معادله کند.
عکس‌العمل سازمان‌های بین‌المللی و توافق 12 ژوئن
پس از این اقدام ایران(مقابله به مثل) دبیرکل وقت سازمان ملل متحد در پیامی از دولت‌های ایران و عراق خواست تا از حمله به مناطق مسکونی در خاک یکدیگر خودداری کنند.
ایران برای سیاست خود مبنی بر خودداری از گسترش جنگ در مناطق غیرنظامی و برای رعایت حقوق انسان دوستانه، به تقاضای دبیرکل وقت پاسخ مثبت داد و رژیم عراق نیز بر اثر فشار افکار عمومی جهان در ظاهر موافقت خود را اعلام کرد و بدین ترتیب توافق«12ژوئن» 1984م (22 خرداد 1363) شکل گرفت.
به دنبال این توافق و بنابر تقاضای دبیرکل شورای امنیت سازمان ملل، قرار شد تا هیأت‌های ناظر آن سازمان برای نظارت بر اجرای مفاد این توافق در تهران و بغداد مستقر شوند. اما پس از مدتی، رژیم عراق با استناد به دلایل غیر معقول بارها توافق 12 ژوئن را نادیده گرفت.
سازمان ملل متحد پس از اطلاع از این اقدام، هیأت ناظر خود مستقر در تهران را به بازدید از مناطق مورد حمله فرستاد و در گزارش خود به شورای امنیت این موارد را مورد تأیید قرار داد. اما رژیم عراق برای انحراف افکار عمومی و کاستن از فشارهای بین‌المللی به دروغ مدعی حمله‌های مشابه ایران به مناطق مسکونی آن کشور شد.
عراق، سیاست غیرانسانی حمله به مناطق مسکونی را به منظور وادار ساختن ایران به قبول شرایط تحمیلی آن کشور، همواره تکرار کرد. رژیم بعثی، در دی‌ماه 1365 برای چندمین‌بار جنگ شهرها را آغاز و حمله به مناطق مسکونی و غیر نظامی ایران را به وحشیانه‌ترین وجهی دنبال کرد که در پی آن، مدارس، دانشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و... مورد حمله کور بمب و موشک قرار گرفتند و حتی اماکن مذهبی نیز مصون نماندند.
آخرین و حساس‌ترین جنگ شهرها، حمله موشکی عراق به تهران و شهرهای مرکزی ایران بود. در این اقدام از تاریخ دهم اسفندماه 1366 موشک‌باران تهران آغاز شد و تا یازدهم اردیبهشت‌ماه 1367 ادامه یافت.
عراق در این مدت، متجاوز از 170بار از موشک میان برد استفاده کرد و تلفات جانی و آسیب‌های مالی زیادی را وارد کرد. در این مرحله نیز ایران بار دیگر برای توقف حمله‌های عراق به اقدام متقابل روی آورد و از موشک‌های میانبرد بر ضد آن کشور استفاده کرد.
مقابل به مثل یا اصل تقابل در تاریخ جنگ، همواره یکی از عوامل مؤثر ایران بود که دشمن را از حمله به مناطق مسکونی و مردم غیرنظامی باز داشته است. با وجود این، همواره خواستار اقدام بین‌المللی برای توقف حمله به مناطق مسکونی بود و در همه مراحل جنگ شهرها، بارها در مجامع بین‌المللی و همچنین در مراسم نماز جمعه تهران اعلام کرد که از حمله به شهرهای عراق به‌عنوان عمل متقابل اکراه داشته و از هرگونه تلاشی برای اجرای توافق 12 ژوئن حمایت می‌کند و در صورت خودداری عراق از انجام آن، از اقدام متقابل خودداری خواهد کرد.
البته عراق برای پایان دادن به جنگ شهرها، شروطی را مطرح کرد که بسیار نا مربوط و متزلزل بودند و راه از سرگیری آن را برای خود باز می‌گذاشت. در شرایط پیشنهادی عراق برای پایان دادن به حمله‌ها، مسئله بمباران شهرها به همه جنگ مرتبط شده و هیچ‌گونه تمایزی بین این‌گونه اعمال غیرقانونی و غیرانسانی با اقدام دفاع مشروع در جبهه‌های نبرد، مشاهده نمی‌شد.
در شش ماه آغازین جنگ(1359) 413 بار به شهرهای ایران حمله شد. این تعداد حملات در سال‌های بعدی به شرح زیر است:
571 بار 1360، 476 بار1361 260 بار 1362، 246 بار 1363، 790 بار 1364، 962 بار 1365، 745 بار 1366 و پنج ماه پایانی جنگ (1367) 306 بار. شهرهای ایران در کل چهار هزار و 769 بار توسط رژیم بعث عراق مورد بمباران، موشک‌باران یا گلوله باران قرار گرفتند.
از آغاز تا پایان جنگ شهرها بالغ بر 127 شهر (به‌علاوه جزایر جنوبی کشور) مورد تهاجم قرار گرفتند. در بین این شهرها آبادان با بیش از یک هزار و هفده بار، بیش از همه مورد تهاجم واقع شد که در واقع این تعداد معادل 3/21 درصد از کل مجموع حملات به کلیه شهرهای کشور است. شهر اهواز با 316 بار حمله و 6/6 درصد از کل حملات به شهرها در درجه دوم قرار گرفته و سپس دزفول 241 تهاجم یا 1/5 درصد از کل حملات را تحمل نموده است. برخی دیگر از شهرهای ایران به ترتیب زیر هدف حملات هوایی قرار گرفتند. اراک 57 بار، ارومیه 77 بار، اسلام‌آباد غرب 112 بار، اصفهان 19 بار، اندیمشک 52 بار، بانه 76 بار، بروجرد 51 بار، بوشهر 42 بار، پاوه 35 باره، پیرانشهر 78 بار، تبریز 76 بار، تهران 92 بار، خرم‌آباد 140 بار، خرمشهر 128 بار، جزایر مختلف خلیج فارس 195 بار، زنجان 32 بار، سرپل ذهاب 67 بار، سردشت 99 بار، سنندج 61 بار، قم 67 بار، گیلان‌غرب 83 بار، مریوان 117 بار، همدان 109 بار، ایلام 177بار، میاندوآب 10 بار، نهاوند 44 بار و....
تعداد شهدا و مجروحین برخی از شهرها بر اثر حملات هوایی به شرح زیر است:
آبادان5073 نفر، اراک 895 نفر، ارومیه 1827 نفر، اسلام آباد غرب 1203 نفر، اصفهان 1650 نفر، اندیمشک 2484 نفر، اهواز 8253 نفر، بانه1270 نفر، بروجرد1922 نفر، بهبهان 1535 نفر، پاوه 696 نفر، پیرانشهر 1026 نفر، تبریز 905 نفر، تهران 2597 نفر، خرم‌آباد 2354 نفر، دزفول 5326 نفر، سردشت 1444 نفر، سنندج 1446 نفر، شیراز 858 نفر، قم 1841 نفر، کرمانشاه 6080 نفر، گیلان‌غرب 725 نفر، مریوان 1269 نفر، مسجد سلیمان 1803 نفر، میانه 768 نفر و ایلام3334 نفر؛ در مجموع 76 هزار و 873 نفر در اثر حملات هوایی عراق به شهرهای مختلف به شهادت رسیده و یا مجروح شدند.
63 درصد حملات هوایی توسط هواپیما، 9/4 درصد توسط موشک، 9/31 درصد توسط توپخانه انجام می‌شد. بر اساس حقوق بین‌الملل، اقدامات غیرانسانی رژیم بعثی عراق در آن سال‌ها می‌بایستی بی‌درنگ در سال 1359 توسط شورای امنیت سازمان ملل پیگیری و صدام به‌عنوان نقض‌کننده صلح بین‌الملل تنبیه می‌شد، اما حتی پس از صدور قطعنامه 598 و اعلام خاویرپرز دکوئیار، دبیرکل وقت سازمان ملل مبنی بر متجاوز بودن دولت عراق، پرونده این تجاوز عملاً تا سقوط صدام و دستگیری و محاکمه و اعدام وی مسکوت ماند
تدوین: اصغر فتاحی-پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
